Monarda  zwana w Polsce również pysznogłówką lub bergamotką to roślina wieloletnia, zwykle rosnąca do około 1,2 m wysokości. Rodzaj Monarda obejmuje 15 gatunków. U nas w Polsce popularne są dwa gatunki wieloletnie: pysznogłówka szkarłatna Monarda didima i deta M. fistulosa. Zielarze wysiewają jeszcze jednoroczną, aromatyczną pysznogłówkę cytrynową M. citriodora. Liście przy roztarciu są pachnące. Kwiaty zasobne w antocyjany i flawonoidy.

Podobnie jak w przypadku innych członków rodziny mięty, ma kwadratowe łodygi i przeciwległe liście. Kolor kwiatów jest najłatwiejszym sposobem odróżnienia różnych odmian, ponieważ kwiaty Monardy fistulosa są jasnofioletowe lub ciemnofioletowe. Kwiaty mają również nietypowy kształt i są określona jako „kwiaty fajerwerków”. Chociaż wiele gatunków pysznogłówki można stosować w zbliżony sposób, najczęściej używaną odmianą jest Monarda fistulosa, która jest bardziej ostra i intensywna niż zwykła odmiana ogrodowa, Monarda didyma. Zarówno w przypadku zastosowań kulinarnych, jak i leczniczych, należy zbierać nadziemne części rośliny, najlepiej w okresie kwitnienia (od czerwca do września). Liście są najczęściej używane, ale kwiaty są również świetne w smaku, ostre i bardzo skuteczne w swoim działaniu.

Ziele pysznogłówki jest surowcem olejkowym. Zawiera do 3,5% olejku eterycznego bogatego w geraniol, tymol i karwakrol, przy czym stosunek ilościowy wymienionych składników jest zmienny i zależy od gatunku, warunków klimatycznych i odmian. Olejek eteryczny pysznogłówki może zawierać do 95% geraniolu, do 47% tymolu i do 64% karwakrolu.

Roślinę często nazywana się w Ameryce „ końską miętą” lub  „dzikim oregano” nie bez powodu. Ma bardzo podobne cechy i jest tak samo intensywna jak oregano. Można znaleźć roślinę w ogrodach w USA, Kanadzie, Europie ale także rośnie dziko w Ameryce Północnej. Jest to jedna z podstawowych roślin leczniczych pochodzących z Ameryki Północnej i była używana przez wiele różnych plemion indiańskich jak plemiona: Blackfoot, Ojibwa, Winnebago, Hopi i Cherokee.

Indianie Cheyenne pysznogłówkę nazywali „silny zapach”. Używali jej do celów ceremonialnych. Z jej łodyg i kwiatów robiono poduszki używane przez młode dziewczyny gotowe do zamążpójścia. Poduszki takie robiono ze skóry jeleniowatych. Wypełniano je sierścią antylopy. Jedna ich strona zdobiona była kolcami ursona i tą stroną kładziona na wierzch za dnia. Na czas spania poduszkę odwracano. Ta strona, do spania, zdobiona była łodygami i kwiatami pysznogłówki w celu ,,zabicia” niezbyt przyjemnego zapachu antylopiej sierści. Roślina ta używana była też i przez młodych Indian Cheyenne do ,,perfumowania” swych ulubionych koni, a zwłaszcza ich grzyw i ogonów. Niekiedy też młodzieńcy używali pysznogłówki do perfumowania samego siebie, swojej odzieży czy też skór. Wysuszone liście pysznogłówki Indianie Cheyenne mieszali z igłami słodko pachnącej sosny i przechowywali w woreczkach, by spalać je w razie potrzeby na węgłach.

Indianie Catawba pysznogłówkę nazywali wits-gwai_ wii`ti, czyli ,,koński lek”. Zgniatali i moczyli świeże liście pysznogłówki w zimnej wodzie i podawali do picia osobom cierpiącym na bóle pleców.

Indianie Chippewa pysznogłówkę wykorzystywali do leczenia wysypek, oparzeń oraz do odrobaczania. Używali wewnętrznie wywaru z korzenia i kwiatów pysznogłówki M.Mollis jako leku na robaki. Pili wywar z korzenia pysznogłówki M. fistulosa by zwalczać bóle żołądka i brzucha. Liści i kwiatów pysznogłówki M.Mollis używali zewnętrznie do leczenia oparzeń. Wysuszone uprzednio części rośliny proszkowano w dłoniach, spryskiwano wodą i nakładano na oparzenia. Moczonych liści i kwiatów używali do leczenia wysypki, zwłaszcza u dzieci. W tym celu kapali dziecko w herbatce z pysznogłówki, a następnie nacierali łojem z dziczyzny.

Indianie Sioux nazywali ją „rośliną łosia” i używali do żywienia ze względu na jej zapach. Gotowali kwiaty i liście pysznogłówki M. fistulosa by pozyskać lek przyjmowany wewnętrznie przy bólach brzucha.  Roślina ta miała również dla nich pewne znaczenie magiczne.

Indianie Winnebago gotowali liście pysznogłówki M. fistulosa w celu pozyskania płynu leczniczego, stosowanego do zwalczania pryszczy i innych skórnych wyprysków. Indianie Winnebago i Dakota używali pysznogłówki M. punctata jako środka podniecającego, a robiony z niej gorący wywar używali zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie do leczenia azjatyckiej cholery.

Większość Indian stosowało pysznogłówkę do leczenia: kaszlu, kataru, dreszczy, bólów głowy, skaleczeń oraz chorób serca. Stosowali ją również jako roślinę moczopędną wspomagającą procesy oczyszczania organizmu i zapobiegania opuchliźnie. Służyła też do tamowania krwotoków. Indianie żywili przekonanie o jej pobudzającym apetyt i regulującym cykl miesięczny działaniu. Dlatego też biali w XIX wieku, którzy przejęli w znacznej części owe przekonania, sporządzali z niej wzmacniający napój podawany pannom młodym i matkom.

Właściwości lecznicze

Jako członek rodziny mięty, Monarda jest podobna do roślin takich jak mięta pieprzowa, tymianek i lawenda. Rośliny te mają właściwości antygrzybiczne, antywirusowe, antybakteryjne, uspokajające, przeciwzapalne i były tradycyjnie stosowane w zakażeniach, zaburzeniach trawienia i szeregu innych dolegliwości. Podaje się, że jest to „emmanogog” co oznacza że używano jej do opóźnienia miesiączki i przeniesienia krążenia do układu rozrodczego (co jest pomocne w łagodzeniu bolesnych skurczów z miesiączkami). Z tego powodu nie należy stosować Monardy w czasie ciąży jako herbaty lub nalewki, ale nadal można ją spożywać jako pożywienie.

Monarda może być cudowną rośliną w twojej apteczce. Jest wystarczająco ciekawa w zapachu i smaku aby można ją było wykorzystać w kolekcji przypraw, ale ma także składniki wystarczająco silne, aby zwalczać trudne infekcje. Herbata może być używana do odświeżania oddechu, ale była również tradycyjnie stosowana do zwalczania infekcji w jamie ustnej i dziąsłach. Może to być dobry lek na codzienne zaburzenia żołądkowe, gazowe i nudności, ale także na ostre kłopoty przeciw biegunce, wymiotom, infekcjom oddechowym i była stosowana nawet przeciwko cholerze.

Jest również stymulującym środkiem dyfuzyjnym, co oznacza, że schładza organizm od środka, i wprowadza krążenie na powierzchnię lub obrzeże ciała, na skórę. Powoduje to przemieszczanie  nadmiernego ciepła na powierzchnię skóry i pocenie się organizmu, a to jest reakcja, która może być bardzo skuteczna w czasie gorączki i dreszczy. Jest to zazwyczaj typowe dla gorączki w połączeniu z chłodną, lepką skórą.

Monarda może być stosowana w sezonie zimowym, grypowym na różne sposoby. Wlewa się ją do miodu na ból gardła, używa do herbat w celu zwalczania infekcji i łagodzenia gorączki lub wdycha w postaci pary w celu rozluźnienia flegmy i zlikwidowania zatorów w drogach oddechowych. Zewnętrznie stosowana jako okład, moczenie lub jako maść na oparzenia, zadrapania lub wysypki. Ma działanie również ściągające, co oznacza, że może pomóc zatrzymać krwawienie przez kurczenie się otaczających tkanek i naczyń krwionośnych. Monarda działa także żółciopędnie. Hamuje rozwój bakterii i grzybów.

Przygotowanie i aplikowanie

Pysznogłówka w ziołolecznictwie jest skuteczna w większych stężeniach i dawkach. Napar należy przyjmować w dawce 300-400 ml dziennie, małymi porcjami.

Monarda może być używana w wielu formach:  jako nalewka, herbata, ocet, syrop lub dodana do przepisu na obiad. Uważa się że najlepiej jest komponować ją ze słodkim majerankiem w celach kulinarnych. Roślina ta może być używana zarówno jako świeża, jak i suszona. Podczas przygotowywania herbaty należy zaparzać susz rośliny przez 10-20 minut.

Karwakrol zawarty w monardzie  według austriackich naukowców chroni acetylocholinę przed rozpadem. Jest ważna w sprawnym działaniu układu nerwowego. Acetylocholina jest związkiem chemicznym w mózgu. Odgrywa istotną rolę w procesach pojmowania i rozumowania jako neuroprzekaźnik. Stwierdzono, iż osoby mające chorobę Alzheimera, mają deficyt acetylocholiny. Jednak niewątpliwie profilaktycznie chroniąc acetylocholinę w mózgu, przyczyniamy się do spowolnienia choroby lub jej zapobiegamy jej.

Pysznogłówki zawierają sporo tymolu, który jest środkiem antyseptycznym. Dlatego amerykańscy dentyści cenią pysznogłówkę, tak jak nasi stomatolodzy szałwię, tarczycę bajkalską czy rumianek. Pysznogłówka dęta zawiera geraniol który jest związkiem chemicznym zapobiegającym próchnicy. Spośród flawonoidów warto wymienić apigeninę (rozszerza naczynia krwionośne), isorhoifolinę, akacetynę, linarynę. Kwasy fenolowe reprezentowane są przez kwas chlorogenowy, rozmarynowy i kawowy. W wyniku działania wolnych rodników w organizmie, następuje osłabienie struktury kolagenu. Kolagen traci wówczas rozpuszczalność w wodzie i sprężystość, co prowadzi do powstawania zmarszczek. Zapobiegawczo podaje się większe ilości przeciwutleniaczy – antyoksydantów. Pochodne kwasu kawowego również działają antyutleniająco. Skutecznie wiążą wolne rodniki tlenowe, przez co hamują przebieg reakcji wolnorodnikowych, chroniąc kolagen przed degradacją, zapobiegną procesowi degeneracji i starzenia się komórek.

Przepis:

Prosty syrop z miodem

Uśmierza i leczy kaszel, ból gardła i płuc.

Surowce

1 słój konserwujący, wysokiej jakości miód (dobrze jest używać surowego i niepasteryzowanego miodu ze względu na jego silne właściwości antybiotyczne) i świeże kwiaty monardy.

  • Umieść kwiaty monardy w słoiku, a następnie przykryj je całkowicie miodem. Mieszaj pałeczką lub łyżeczką długo, aby usunąć pęcherzyki powietrza.
  • Przykryj słoik i ustaw w słonecznym oknie na 4 do 6 tygodni.
  • Możesz odcedzić miód z kwiatów i wykorzystać materiał roślinny np. do ciasta, albo zostawić kwiaty w miodzie.
  • Przechowywać w chłodnym miejscu, z dala od bezpośredniego światła.
  • Dodaj syrop do herbaty lub spożywaj bezpośrednio.

 

Środki ostrożności:

Ze względu na charakterystykę działania na układ krwionośny roślinę tę nie powinny zażywać kobiety w ciąży.